VRIJESAK – RTANJSKI ČAJ (Satureja montana L.)

Vrijesak je medonosni višegodišnji grm koji raste na krečnjačkim podlogama, kamenitim i sunčanim mestima, čest je stanovnik naših planinskih predela. Iz njegovog snažnog korenja, duboko uraslog u podlogu, izrastaju uspravne, razgranate stabljike koje su u donjem delu odrvenele i gole, a u gornjem delu često ljubičaste. Stabljike su obrasle uskim, na vrhu zašiljenim i naspramno postavljenim listovima. Čitava biljka je pokrivena maljama koje sadrže žlezde sa etarskim uljem, tako da se od nje širi prijatan i oštar, aromatičan miris. Sitni, ljubičasto-ružičasto-beličasti cvetovi, razvijaju se krajem leta, od avgusta do oktobra. Taj period, kada je za većinu vegetacije završen period cvetanja, pčelari koriste za ispašu pčela radi dobivanja kvalitetnog meda posebnog ukusa. Raste u Južnoj Evropi, u Mediteranskom pojasu, Alpskim predelima, Severnoj Africi, na području od Kavkaza do iranskih visoravni, a pripada porodici Lamiaceae. Vrsta Satureja kitaibelii Wierzb. dosta je zastupljena na našim planinama, posebno na Rtnju, tako da se često u prometu nalazi pod nazivom „rtanjski čaj“.

Vrijesak je poznat u kulinarstvu kao začinska biljka…

Bilo da je ubran kao divlji, ili da je gajen u bašti, vrijesak se u mediteranskoj kuhinji obilato koristi kao začin, najčešće za aromatizaciju mesa, ribe, povrća, baš kao i timijan, majčina dušica, majoran ili estragon. Redovan je dodatak jelima od mahunarki (grašak, pasulj, boranija) jer njegovi aktivni sastojci olakšavaju varenje i otklanjanju nadimanje. Uz bobice kleke, dodaje se jelima od kiselog kupusa, kao sredstvo za olakšanje varenja. U Francuskoj ga koriste za aromatizovanje kozjeg sira, dok je na Bliskom Istoku važan sastojak „zaatara“ – nezaobilaznog začina libanske i sirijske kuhinje.

…koja sadrži mnoštvo aktivnih sastojaka

Kao lekoviti deo biljke sakupljaju se gornji delovi stabljika sa listom i cvetom (Saturejae herba), požnjeveni sve do drvenastog dela. Od aktivnih sastojaka izdvaja se pre svega etarsko ulje (bogato timolom, karvakrolom, linalolom, p-cimenom); zatim triterpeni, seskviterpeni,  fitosteroli, flavonoidi, rozmaricinska kiselina, derivati cimetne kiseline, mineralne soli (gvožđa, kalcijuma, magnezijuma, mangana), i vitamini B6 i K.

Upotreba vrijeska kao lekovite biljke ima dugu tradiciju…

Najraniji zapisi o vrijesku nalaze se u Dioskoridovim i Galenovim delima, gde se pominje po digestivnim i afrodizijačkim svojstvima. Latinski naziv biljke – Satureja – dovodi se u vezu sa legendama o satirima, obzirom da vrijesak postiče polnu moć i koristi se naročito kao „muški čaj“.

U srednjem veku bio je skoro sasvim isključen iz farmakologije, jer se smatrao „đavoljom biljkom“ zbog svojih afrodizijačkih svojstava, sve dok ga monahinja Hildegarda od Bingena nije „rehabilitovala“ u svom delu „Causae et Curae“ kao sredstvo koje „uspešno otklanja bolove kod gihta, slabost srca i stomačne bolove, jača telo i poboljšava raspoloženje, a ako se koristi u ishrani, poboljšava i vid“.

Nikolas Lemeri, lekar francuskog kralja Luja XIV, preporučivao ga je za poboljšanje apetita i varenja,  jačanje želuca, kao pomoć kod disajnih bolesti, kao sredstvo za podsticanje izlučivanja mokraće, za regulisanje menstruacije, ublažavanje bolova u ušima, otklanjanje tumora, i kao sredstvo za jačanje nerava i poboljšanje vida.

…a uspešno se koristi i u savremenoj fitoterapiji

Sredinom XX veka, vrijesak je bio prisutan u mnogim evropskim farmakopejama zbog stimulativnih efekata na želudac i organe za varenje, zbog karminativnog i diuretičkog dejstva. Kao blag adstrigens ublažava upalu sluznice i dijareju, a osim toga deluje antiseptično i kao sredstvo protiv parazita.

Uobičajene terapijske indikacije za primenu vrijeska

Usled prisustva aktivnih sastojaka sa antiseptičnim dejstvom koristi se kod infekcija virusima, bakterijama, gljivicama ili parazitima. Aromatične komponente doprinose boljem varenju i ublažavaju grčeve i digestivne tegobe, ubrzavaju probavu i regulišu kontrakcije creva, povoljno deluju na uspostavljanje ravnoteže crevne flore i eliminisanje gasova, ublažavaju nadimanje, dijareju, gastroenteritis i sve crevne smetnje. Vrijesak deluje i kao analgetik: pomaže u borbi protiv bolova.

Antiseptično i antivirusno dejstvo pokazuje i kod respiratornih infekcija, pri čemu olakšava i eliminisanje sluzi. pomaže u borbi protiv kolitisa i infekcija urinarnog trakta (cistitis, prostatitis, uretritis), protiv plućnih infekcija, reumatizma, artritisa i poliartritisa.

Aktivni sastojci vrijeska pokazuju stimulativne i antioksidativne efekte, doprinose ublažavanju stresa, istovremeno jačajući imuni sistem. Takođe, povoljno deluje na otklanjanje intelektualnog, fizičkog ili seksualnog umora: poznat po tome što budi želju i podstiče libido, i kod muškaraca i kod žena. Upotreba vrijeska podstiče seksualnu aktivnost: preporučuje se muškarcima kod prevremene ejakulacije, i ženama kod pada seksualne želje tokom menopauze.

Lekovitost vrijeska potvrdila su i savremena naučna istraživanja

Laboratorijskim istraživanjima dokazano je antimikrobno dejstvo na patogene bakterije Staphilococcus aureus, Listeria monocitogenes, Escherichia coli, Salmonella tiphimurium i Salmonella enteritidis, kao i na gljivicu Candida albicans.

U poređenju sa ostalim lekovitim biljem iz porodice Lamiaceae, ekstrakti vrijeska pokazuju najjače antivirusno dejstvo na HIV 1 (virus imunodeficijencije, odgovoran za AIDS), putem inhibicije reverzne transkriptaze.

Utvrđena su i citotoksična svojstva na nekoliko ćelijskih linija raka, naročito na humane eritroleukemične ćelije, pri čemu se kao aktivne komponente sa antitumorskim dejstvom izdvajaju a-terpineol i kariofilen.

*****

U našem proizvodnom programu su Čaj od nadzemnog dela vrijeska – rtanjski i Filter od rtanjskog čaja, a herba rtanjskog čaja ulazi u sastav  Čajne mešavine „Calendule compositum“ (broj 98), Čajne mešavine „M“ (broj 91), Čajne mešavine „S“ (broj 88), Čaja kod ameba (broj 81), Narodnog čaja (broj 50), Čaja kod bakterija u mokraći za decu i trudnice (broj 97), Čajne mešavine UROMIX-P (broj 85), Filter narodnog čaja i Plućnog čaja za iskašljavanje (broj 32).