PORODIČNE VEZE (I ŠIRA ZAJEDNICA…)

Većinom prihvaćena, definicija porodice podrazumeva jedinstvenu ljudsku zajednicu koju čine odrasli supružnici i njihova deca, i kao takva, porodica predstavlja osnovnu jedinicu organizacije ljudskog društva. Već samim pogledom na članove porodice, uočavaju se sličnosti: deca liče na roditelje i jedno na drugo, imaju slične crte lica, građu tela, ponekad i boju glasa, pa i način ponašanja, sklonost ka određenim bolestima ili razvoju posebnih talenata. Ove sličnosti se mogu uočiti i sa bližim i daljim srodnicima, u različitim generacijama ili granama „porodičnih stabala“ gde su poneke, genima određene predispozicije, našle pogodne okolnosti za manifestovanje… Odrastanje u zdravoj porodici, i osećaj pripadnosti, prihvaćenosti i zaštićenosti, važni su za pravilan razvoj svake ljudske jedinke. Porodice i šire rodbinske zajednice, delatnostima, znanjima i veštinama svojih članova učestvuju u izgradnji društvenih zajednica i održanju ljudske vrste, a ljudska vrsta, uz sav ostali biljni i životinjski svet, čini važan faktor u održanju života i  biološke ravnoteže na planeti Zemlji.

Čvrste porodične veze odlika su i biljnog sveta…

… stoga su i biljke klasifikovane po botaničkim porodicama u koje su grupisane prema zajedničkim karakteristikama. Međunarodni nazivi biljnih porodica za koren imaju latinsku osnovu koja se završava sufiksom „aceae“. Morfološke karakteristike (kao što su oblik listova, osobenosti prašnika, broj latica cveta, struktura ploda ili drugih organa…) omogućuju da se odredi kojoj botaničkoj porodici pripada pojedina biljka. Tako „lična karta“ svake biljke uz sam naziv nosi i podatke o pripadnosti porodici, a često i rodu (podkategorija u okviru porodice), vrsti (ponekad i podvrsti), hibridu ili sorti…

Biljna porodica može sadržati biljke sa izraženim sličnim karakteristikama, kao što je porodica orhideja (Orchidaceae) ili, pak okupiti biljke sa veoma različitim aspektima: primer je porodica ruža (Rosaceae) koja sadrži više od stotinu rodova, i čiji su članovi ružino drvo, divlja ruža (šipak), jabuka, kupina, glog, ali i virak, suručica i trava od srdobolje… Osim morfoloških sličnosti, članovi biljnih porodica mogu ispoljiti i sličnosti u sadržaju hemijskih supstanci, a većinom im odgovaraju i slični klimatski uslovi i zemljišne podloge.

Lekovito bilje iz našeg prozvodnog programa većinom potiče iz nekoliko biljnih porodica

Porodici Lamiaceae pripada najveći broj biljaka iz našeg proizvodnog programa: vrijesak – rtanjski čaj, majkina dušica, vranilova trava, bosiljak, šarplaninski čaj, matičnjak, žalfija, pitoma nana, ruzmarin, timijan, miloduh, lavanda, dobričica, srdačica, majoran, očajnica, podubica, trava iva… To su dikotiledone biljke, većinom zeljaste ili žbunaste, koje karakteriše četvorougaona stabljika (kvadratnog preseka) uočljiva i na mladim grančicama i drškama listova koji su obično naspramni, jednostavni, bez stipula (zalistaka). Biljke iz ove porodice su često prekrivene dlačicama i žlezdama aromatičnog sadržaja. Koriste se u kulinarstvu, parfimeriji i kao ukrasne biljke. Bogate etarskim uljem koje je nosilac lekovitog dejstva, većinom ispoljavaju antiseptične i antispazmodične efekte, i koriste se u tretmanu bolesti disajnih organa i kod poremećaja varenja.

Porodica Asteraceae, čiji su članovi zlatnica, pelen, smilje, neven, badelj, kamilica, arnika, artičoka, ehinacea, oman, podbel, hajdučka trava, vodopija, maslačak, čičak… prepoznatljiva je po cvastima, koje iako ne liče mnogo jedna na drugu, sadrže karakteristične sitne cevaste i/ili jezičaste cvetiće. Čine jednu od važnih porodica dikotiledonih biljaka, a njeni članovi su uglavnom zeljaste biljke, mada među njima ima i žbunastih ili drveća. Po hemijskom sastavu raznorodne, lekovite biljke iz ove porodice koriste se za tretman različitih zdravstvenih tegoba, bolesti jetre, mokraćnih kanala, organa za varenje, disajnih organa, za jačanje imuniteta ili kao antiseptici. Pojedini članovi ove porodice biljaka koriste se u ishrani, parfimeriji i za izradu kozmetičkih proizvoda.

Porodica Rosaceae u našem proizvodnom programu zastupljena je sa nekoliko članova: trava od srdobolje, suručica, dunja, kupina, divlja ruža, jabuka, malina, petrovac… to je takođe velika biljna porodica koja obuhvata 4828 različitih vrsta podeljenih u 91 rod. Sastoji se od zeljastih biljaka, žbunja i drveća, uglavnom listopadnog, koje raste širom sveta, u umerenim klimatskim uslovima. Listovi biljaka iz ove porodice su jednostavni i spiralno raspoređeni, dok su im cvetovi upadljivi, hermafroditni i sastavljeni od 5 latica i 5 čašičnih listića. Plodovi su im uglavnom jestivi i veoma različiti, zavisno od same biljke, mogu biti mesnati, orašasti, semenke ili koštunice. Obzirom na velike razlike u hemijskom sastavu, primena biljaka iz ove porodice u fitoterapiji je veoma različita.

Porodica Apiaceae, iz koje potiču anis, angelika, morač, kim, peršun, mirođija, korijander… čini grupu po građi, izgledu i hemijskom sastavu prilično homogenih biljaka. Dikotiledone, biljke iz ove porodice većinom rastu u umerenom klimatskom pojasu i prepoznatljive su po cvastima koje imaju oblik kišobrana: sućušni cvetovi, od kojih se svaki nalazi na maloj dršci, grupisani su na način da su sve drške pričvršćene za istu tačku na stabljici. Njihove semenke (koje se većinom koriste kao lekoviti deo biljke) sadrže dosta etarskog ulje među čijim aktivnim sastojcima preovlađuju jedinjenja sa karminativnim i antispazmodičkim dejstvom, pa se najčešće koriste kod poremećaja varenja i bolesti urinarnog sistema. Ovoj porodici pripadaju i šargarepa, celer i paškanat, koji se redovno koriste u ishrani.

Porodica Fabaceae čiji su članovi pasulj, grčko seme, bagrem, sladić, ždraljika, žečji trn… prepoznatljiva je po cvetovima karakterističnih latica čiji oblik podseća na leptira, složenim listovima i plodovima koji sadrže semenke u mahunama. Usled mnoštva različitih aktivnih sastojaka, lekovita svojstva svake od ovih biljaka su jedinstvena.

Porodicu Malvaceae iz koje potiču beli slez, crni slez i hibiskus, čine većinom zeljaste ili žbunaste biljke i lijane, koje rastu u umerenim i tropskim predelima. Njeni članovi su prepoznatljivi po krupnim pojedinačnim cvetovima i naizmenično postavljenim listovima koji sadrže stipule, dok stabljike sadrže sluzne kanale. Po hemijskom sastavu, sadržaj sluzi je uglavnom nosilac lekovitog dejstva biljaka iz ove porodice.

Porodicu Boraginaceae kojoj pripadaju gavez i plućnjak, čine zeljaste i drvenaste biljke. Mnoge od njih se gaje kao ukrasne, jestive ili medonosne. Ovu prilično homogenu porodicu je lako prepoznati po cvetovima.

Porodica Gentianaceae raste u svim delovima sveta, većinom u predelima sa umerenom klimom. Obuhvata 87 rodova podeljenih u 1700 vrsta, uključujući zeljaste biljke, žbunje i drveće. Boje cvetova biljaka iz ove porodice su veoma raznovrsne; cvetovi su dvopolni, a plodovi su kapsule, ili vrlo retko, bobice. Biljke većinom razvijaju rizome, dok su im listovi naspramno postavljeni. Njoj pripadaju lincura i kičica za koje je, u hemijskom sastavu, karakterističan je sadržaj gorkih materija – u fitoterapiji se koriste uglavnom kao pomoć kod poremećaja varenja.

Borovnica, brusnica i medvetka, koje od aktivnih sastojaka sadrže tanine i hinolonska jedinjenja, pa se u fitoterapiji koriste kao uroantiseptici, pripadaju porodici Ericaceae – porodici žbunastih i drvenastih biljaka podeljenih u 128 rodova i oko 4000 različitih vrsta. Ove biljke rastu u hladnim ili umerenim područjima niske nadmorske visine, ali i u planinskim tropskim predelima; veoma se dobro prilagođavaju kiselim i neplodnim zemljištima. Listovi su im obično naizmenični, jednostavni i bez stipula. Cvetovi su dvopolni sa laticama koje se razlikuju po obliku, mogu biti zaobljene i široke ili uske i levkaste, dok je plod u obliku bobice.

Lazarkinja i ivanjsko cveće, koje se tradicionalno koriste kao diuretici, pripadaju porodici Rubiaceae, koju čini 611 rodova i oko 13.500 različitih vrsta biljaka cvetnica, a ovoj porodici pripada i kafa – njen ekonomski najznačajniji član. To su drvenaste, žbunaste, lijane ili zeljaste biljke koje rastu širom sveta, ali su posebno zastupljene u tropskim i suptropskim regionima.

Porodici Oleaceae pripadaju maslina i beli jasen, a čine je drvenaste i žbunaste biljke koje rastu na svim kontinentima. Stabla drvenastih biljaka iz ove porodice su razgranata, korenje je duboko, listovi su jednostavni i postavljeni naspramno, dok su cvetovi dvopolni, brojni i mirisni. Plodovi su bobice, čaure ili orašice koje sadrže semenke. Među članovima ove porodice, osim masline i belog jasena koji se koriste u fitoterapiji, poznati su jasmin, forzicija i jorgovan, koji se gaje kao ukrasne biljke.

Među najstarijim biljnim porodicama je porodica bukvi – Fagaceae. Ova porodica drvenastih biljaka obuhvata 8 rodova podeljenih u 927 vrsta, od kojih pojedini datiraju iz perioda od pre više od 90 miliona godina. Ovo drveće raste na svim kontinentima, osim u tropskom regionu. Među njima su bukva, hrast i pitomi kesten, poznati po jestivim plodovima i po tome što daju drvo za gradnju i izradu nameštaja. Ovoj porodici pripada zimzeleno ili listopadno drveće sa jednostavnim, naizmenično raspoređenim listovima. Cvetovi su jednopolni u obliku maca, a plodovi – orašice.

Biljke iz iste porodice rado se nastanjuju na istom staništu, harmonično uklopljene u širu zajednicu

Sastav biljnog sveta koji nastanjuje određeno područje uslovljen je kvalitetom i sastavom zemljišta i klimatskim uslovima, a svaku zajednicu čine biljke kojima odgovaraju jednaki osnovni uslovi života, bilo da su u pitanju livade, stepe, makija, listopadne, četinarske ili tropske šume. Putem korenovih sistema, sve biljke jedne zajednice opstaju u tesnoj komunikaciji, deleći međusobno neophodne „informacije“ i hranljive sastojke. U biljnom svetu, postoje mehanizmi zaštite, kako bi se što većem broju jedinki omogućio opstanak. Među članovima vlada poštovanje: listovi se pokreću na način da sunčeva svetlost, neophodna za fotosintezu, bude dostupna i „susedima“. Informacije o „uljezima“ ili opasnosti (od štetnih insekata, na primer) šire se svim članovima zajednice. Ono što izaziva divljenje je činjenica da se komunikacijom i dostavom hranljivih materija putem korenovih sistema, čak i posečeni panjevi ili polomljeno drveće održavaju u životu.

Funkcionalna organizacija prirodnih životnih zajednica ukazuje na postojanje posebne inteligencije biljnog sveta, angažovane na očuvanju i zaštiti sopstvenih resursa. Stoga bi svakoj interakciji sa prirodom, naša, ljudska inteligencija, trebalo da pristupi uz poštovanje osnovnog načela

„Primum – non nocere“ (pre svega – ne naškoditi)