ARNIKA – BRĐANKA (Arnica montana L.)

Poreklom iz planinskih regiona južne Rusije, Evrope i Amerike, brđanka je  višegodišnja biljka, poznata po krupnim, glavičastim, narandžasto-žutim cvetovima koja pripada porodici Asteraceae. Najšečće raste na svetlim šumskim livadama pašnjacima alpskog područja, na kiselim, humusnim i silikatnim podllogama, a ima je i u drugim planinskim regionima Evrope. Iz tamnosmeđeg podzemnog stabla (rizoma) koje se pruža gotovo horizontalno ispod tla, izrastaju ovalni, sedeći, žlezdasto maljavi listovi rozete izražene izdužne nervature i snažne stabljike čija visina može dostići i 50cm, koje na vrhu nose najčešće po jednu (iako ih može biti i više) krupnu cvetnu glavicu, prečnika oko 5-6cm. Duž stabljike se ponekad nalaze i sitni listovi smešeteni nasuprot jedan drugom. Unutrašnji cvetovi cvasti su cevasti, kratki i petostruko nazubljeni, obodni cvetovi su jezičasti, dugi oko 25mm, po ivici trostruko nazubljeni sa 5-12 jasnih nerava, što sakupljačima služi kao znak raspoznavanja. Brđanka obično cveta u periodu od maja do oktobra, a njeni plodovi su žućkasto-zelene do crne boje.

Kao lekoviti deo biljke najviše se upotrebljavaju sušeni cvetovi (Arnicae flos) očišćeni od zelenih čašićnih listića. Osim cvetova, može se koristiti i čitav nadzemni de biljke u cvetu (Arnicae herba), a od ovih sirovina se priprema i ekstrakt – Tinctura Arnicae.

Cvet brđanke je bogat flavonoidima (betuletolom i eupafolinom), flavolnim glikozidima (hispidulinom, izoramnetinom, kemferolom, luteolinom, kvercetinom, izokvercetinom, astragalinom) seskviterpenskim laktonima (helenalinom i dihidrohelenalinom), kumarinima (skopoletinom i umbeliferonom) aminima (betainom, holinom, trimetilaminom) a sadrži i etarsko ulje (bogato timolom i azulenom), gorko jedinjenje arnicin, kafenu kiselinu, fitosterole, inulin i karotenoide.

U zapadnom delu Severne Amerike, od Aljaske do severnog Meksika, u upotrebi su nalaze Arnica fulgens, Arnica sororia i Arnica cordifolia koje uspevaju u tom regionu i koje lokalno stanovništvo koristi za lečenje povreda, modrica i uganuća. Na Evropskim prostorima, obzirom na opasnost od istrebljenja i potrebu za očuvanjem vrste, koristi se najčešće Arnica chamissonis, vrsta koja se uspešno može uzgajati, a koja ima jednako delovanje kao Arnica montana, i prema važećoj monografiji Evropske Medicinske Agencije smatra se farmakološki ekvivalentnom.

Istorijat upotrebe arnike u fitoterapiji

Brđanka je jedna od najstarijih lekovitih biljaka o čijoj upotrebi postoje pisani dokumenti, a može se pretpostaviti da je korišćena još u praistorijskom periodu. Opisi njenih terapeutskih svojstava nalaze se u drevnim grčkim medicinskim spisima: Dioskorid, poznati grčki lekar i botaničar iz 1. veka, nazvao ju je „alcimos“, ili „blagotvorna“. Tokom više milenijuma, sve do savremenog doba, arnika je biljka koja se najčešće koristi za lečenje povreda.

Istorija upotebe ove lekovite biljke je veoma bogata. Tokom vekova je primenjivana je za tretman mnogih poremećaja zdravlja: veliki nemački pesnik Gete koristio je čaj od arnike za ublaženje anginoznog bola – posledice srčane ateroskleroze, dok ju je austrijski narodni lekar Sebastijan Knajp preporučivao za lečenje rana.

Unutrašnja ili spoljna upotreba?

Tokom vekova, upotrebu arnike u vidu čaja ili tinkture, propisivali su lekari kod bolesti srca – angine pektoris, začepljenja srčanih arterija i staračkog srca – unutrašnja upotreba čaja ili tinkture (10-15 kapi u malo vode) preporučivana je kao lek za nadražaj kod smetnji u cirkulaciji usled slabosti srčanog mišića i kod napada nesvestice. Područje primene je bilo gotovo jednako kao područje primene druge lekovite biljke: gloga. Međutim, u nekadašnjim protokolima lečenja, ove dve biljke ipak nisu imale sasvim jednaku namenu. Upotreba arnike – brđanke preporučivana je kod akutnih stanja, akutne srčane slabosti, samo tokom kratkog vremenskog perioda radi poboljšanja dotoka krvi putem koronarnih arterija i stimulacije miokarda, dok se potom lečenje nastavljalo čajevima ili kapima od gloga čija upotreba na duge staze doprinosi oporavku srčanog mišića. Razlozi za ovakvu primenu, osim u razlici u lekovitom dejstvu biljaka, opravdani su pre svega iz razloga što oralna upotreba arnike i njenih ekstrakata tokom duže upotrebe dovodi do jake iritacije želudačne sluznice, a visoke doze mogu izazvati intoksikaciju, uz vrtoglavicu, drhtavicu, tahikardiju i aritmiju, i mogu dovesti čaki do kolapsa. Stoga je oralna upotreba poslednjih decenija napuštena, a za iste indikacije se koriste čaj ili proizvodi od gloga, čija upotreba ne dovodi do ovakvih neželjenih efekata. Osim za lečenje srčanih tegoba, čaj i kapi arnike korišćeni su i za ublažavanje bronhijalne astme, a i kao sredstva za sniženje nivoa masnoća i holesterola u krvi.

Najširu primenu proizvodi od arnike imaju u području traumatskih povreda, naročito ubodnih rana ili udaraca, i upalnih procesa infektivnog porekla. Njeni lekoviti sastojci pokazuju antiinflamatorno i analgetsko dejstvo, pa se ekstrakti brđanke koriste u farmaceutskoj industriji za proizvodnju gelova i masti koji se primenjuju u traumatskoj i sportskoj medicini. Blagotvorno dejstvo na povlačenje hematoma, upala, lokalnog krvarenja i ublažavanje posttraumatskog bola kod kontuzija je dobro poznato i potvrđeno savremenim istraživanjma. Osim područja traumatologije, masti i gelovi na bazi ekstrakata arnike imaju široku primenu i u reumatologiji, za ublažavaje bolova u zglobovima i mišićima, kod osteoartritisa i upale tetiva, a povoljno deluju i kod poremećaja venske cirkulacije doprinoseći ublažavanju tegoba usled flebitisa, venske insuficijencije i proširenih vena.

Proizvodi koji sadrže ekstrakte arnike se takođe koriste za ublažavanje tegoba kod ujeda insekata, kod kožnih čireva i dermatoza. Efikasnost tinkture arnike (primenjene u razblaženom obliku, lokalno za grgljanje) dobro je poznata i klinički dokumentovana u tretiranju upale grla, virusne ili bakterijske angine, gingivitisa i afti, obzirom na antiinflamatorno i antibakterijsko dejstvo njenih aktivnih sastojaka.

Kao što je pri oralnoj primeni proizvoda od arnike neophodan nadzor lekara i strogo pridržavanje proisanih doza i trajanja primene, kako bi se izbegli mogući neželjeni efekti, i pri spoljnoj primeni je takođe neophodno obratiti pažnju na propisan način upotrebe jer ovi preparati mogu delovati iritirajuće i dovesti do pojave dermatitisa i ekcema. Stoga je kožu pre primene neophodno zaštititi premazivajem maslinovim uljem, a obloge pripremati isključivo od tinkture razblažene vodom, prema savetu lekara ili farmaceuta, uz strogo poštovanje vremena primene i trajanja terapije.

U traumatologiji, jedna lezija može prikriti drugu, stoga je neophodan oprez u lečenju inflamatorne reakcije nakon šoka, uganuća ili naprezanja, pa iako se obično preporučuje da se ove lezije prvo leče preparatima na bazi arnike, ukoliko bol opstaje to može ukazati na zahvaćenost kostiju ili zglobova, u tom slučaju neophodno je konsultovati lekara radi odgovarajuće dijagnostike i dalje terapije.

Ograničenja u upotrebi

Evropska Medicinska Agencija, usled velike verovatnoće pojave neželjenih dejstava, u svojoj monografiji posvećenoj preparatima na bazi arnike navodi isključivo mogućnost spoljne upotrebe, dok su za oralnu upotrebu dozvoljeni samo homeopatski preparati na bazi arnike. Kao što je slučaj i sa drugim biljkama iz porodice Asteraceae, i upotreba arnike može izazvati alergijske reakcije kod osetljivih osoba, a može doći i do pojave ukrštene alergijske reakcije kod onih koji su već alergični na neku od srodnih biljaka, pa se i u tim slučajevima savetuje poseban oprez pri primeni.

U našem proizvodnom programu su Kapi arnike – tinktura dobivena ekstrakcijom Arnicae chamissonis.